وجدان بیدار

تأملی گذرا بر کتاب "وجدان بیدار"

اشتفان تسوایگ در پی‌نگارش کتابی بوده که می‌توان آن را یکی از ابر کتاب‌های تاریخ انقلاب‌های جهان خواند. کتابی که تصویرسازی لحظه لحظه‌هایش در ذهن برای نظریه‌پردازان، رهبران اجرایی و فعالین در صحنه هر انقلابی واجب‌ترین است. تا بدانجا که در ادبیات  "دینی_فقهی"  می‌توان برای مطالعه آن، حکم واجب عینی را در مقابل واجب کفایی انتخاب کرد. گزارشی لحظه به لحظه با قلمی توانا از قدرت گیری اولین دولت پروتستان در ژنو تحت رهبری به ظاهر غیر مستقیم کالون. با روایت از جان گذشتگی وجدان‌های بیداری چون سباستین کاستلیو برای جنایت در حق میکائیل سروه آن روح آزادی.

دقت در مدل ذهنی نویسنده در کتاب وجدان بیدار تحلیلی از جنس دیالکتیک را برای خواننده زنده می‌کند. تسوایگ از تز کاتولیسیسم در برابر آنتی‌تز پروتستانتیزم اعاده حیثیت می‌نماید تا سنتز اومانیسم را استخراج نماید. او نقطه مقابل دو رویکرد است، رویکرد باورپرستانه مذهب کاتولیک را در مقابل رویکرد وجدان‌پرستانه مذهب پروتستان  توامان نقدی در هم پیچیده می‌نماید.

برخوردی سطحی با اثر تسوایگ در ظاهر کتاب وجدان بیدار را کتابی جهت‌مند در راستای تطهیر مذهب کاتولیک می‌یابد؛ آن هم به دلیل نقد بی‌محابای مذهب پروتستان، اما نمی‌توان از این نکته غافل بود که تسوایگ در هیچ کجای کتاب حتی اندکی حقانیت برای مذهب کاتولیک قائل نیست بلکه وحشتناکی و دهشتناکی اعمال انقلابی‌های پروتستان است که بیشتر مورد توجه او قرار می‌گیرد. شاید او می‌خواهد تابوی حقانیت افراط گونه مذهب پروتستان را در مقصد فکری مشخصی در هم بشکند تا اینگونه بر پروتستانتیزم هجومی با شمشیری آخته با کلماتی تند و تیز می‌آورد!!!

 در زمان-مکان، 《ما》 متن بین سطور در وجدان بیدار تسوایگ، متهم به شکستن کلیشه‌ایست ساخته شده از سوی جریان خاص نواندیشی که خود را، تنها، به توسط خود جریانی روشنفکر می‌نامد. 

این جریان، نهضت با‌زآرایی (reformation) دینی اروپایی را در ایران شاید به عمد شاید هم به خطا با عنوان نهضت اصلاحات دینی فهمانده است. کتاب وجدان بیدار پیامدی ناخواسته  با خود به همراه دارد به طوری که تلاش می کند تصویر حقیقتی وارون، و در عین حال پیچیده را که در ذهنیت جامعه روشنفکری ایران ساخته شده است در هم کوبد. ترجمه اشتباهی که بنیان فکر اندیشمندان اکنون را گرایی ناهمسو با مقصد، به سوی سرابی ره می‌نمایاند با کمترین همگرایی به روشنایی. این مفهوم به جرات می‌توان گفت به کمی تا قسمتی به اصطلاح موسیقی‌دانان "خارج خواندن"، در اینجا خارج از قاعده درست اندیشیدن رهنمون شده است. ماکس‌وبر در اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری می‌گوید: "رفرماسیون نه به معنای حذف سلطه کامل کلیسا بر زندگی، بلکه به معنای جایگزین کردن شکل جدیدی از سلطه به جای شکل قبلی بود." 

تعویض اقتدار با اقتدار که داوری ارزشی در باب آن موضوع نوشته‌ای دیگر است اگر مجالی باشد.

ظرافت‌های بی‌مانند تسوایگ در تشریح  روانشناسی دیکتاتور و حکومت دیکتاتوری یا تشریح مستبد و حکومت استبدادی در تحلیل حکومت کالون، البته با حرکتی ظریف و بندبازانه، با تمایل زیاد به سمت دیکتاتوری، در واقع شاهکاریست کم نظیر. تمایز میان اندیشه‌های لوتری و کالونی به نقد تند وتیز  تسوایگ عمقی دو چندان می‌بخشد.

تسوایگ در وجدان بیدار به برجسته‌سازی مفاهمی می‌پردازد، همچون

 دقت در نسبت میان اتوریته و آزادی، تشریح تمایل ملت‌ها به داشتن حکومت‌های خودگردان برای گریز از قبول مسئولیت آزادی، چگونگی ظهور آرمانگرایان و شکل گیری جنبش های انقلابی، بوسیدن توده‌های مردمی از دست جلادان خویش، خیانت آرمانگرایان به روح آزادی خواهی، چگونگی ظهور خشونت عریان و ترور حکومتی در بستر آرمانخواهی، شکست نهایی یکسان سازی عقیدتی ملت‌ها، معرفی تاریخ به عنوان گاه شمار پیروزی‌ها و بیگانه بودن با ارزش گذاری‌های اخلاقی، سلطه ارواح ویرانگر انقلابی ای چون فارل بر ویرانه‌های حاکمیت پیشین و عدم داشتن برنامه برای نوسازی، نقش زندان و تبعید پوزیسیون برای ساختن رهبران انقلابی اپوزیسیون، جایگزینی شوراهای کلیسایی به جای نهادهای عرفی حاکمیت و دستاوردهای آن، تشریح دیدگاه کالون در باب گناهکاری کالبد انسان به صورت ذاتی، پیشی یافتن مردمان از دیکتاتورهای‌شان در برخی لحظات، تدارک شاکی‌های ساختگی علیه آزادی‌خواهان، ادغام مقام قضاوت و دادستانی، جنون خطاناپذیری سیستم اتیکت زنی برای حذف مخالفین، کشتار مخالفین به نام مسیحیت راستین، لزوم نبرد همیشگی با جباران و قهاران، 

همه مفاهیمی هستند که تسوایگ با روح حماسی و گاه متکلف خود برای خواننده ترسیم می‌کند تا نظریه‌پردازان، رهبران اجرایی و نیروهای عمل کننده در صحنه‌ی  انقلاب ها بارها آنها را نیاز به مرور یابند.

قضاوت در مورد تکلف متن کار دشواریست زمانی که نثر آلمانی تسوایگ را برخی برابر با گوته پنداشته‌اند. نقش بی‌بدیل مترجم و تحلیل فنی کار او، و اینکه آیا توانسته است واقعا وظیفه خود را در قبال چنین متن پر تکلف و زیبایی به درستی ادا نماید پاسخی دارد که باید اهل فن و آشنایان به زبان آلمانی بدهند.

در نهایت وجدان بیدار کوتاه کتابی است با مفاهیمی بی نهایت عمیق و لازم به دانستن.